kemalistsavar

Bu cemiyetlerin maksadı teşekkülleri ve hedefi siyasîleri hakkında muhtasaran itayı malûmat eylemek muvafık olur mütaleasındayım.

Trakya-Paşaeli Cemiyetinin rüesasından bazılarile daha istanbulda iken görüşmüş idim. Osmanlı Devletinin izmihlalini çok kuvvetli bir ihtimal dahilinde görüyorlardı. Vatanı Osmanînin inkısama uğrayacağı tehlikesi karşısında, Trakyayı, mümkün olursa Garbı Trakyayı da raptederek, bir kül olarak islâm ve Türk camiası halinde kurtarmayı düşünüyorlardı. Fakat bu maksadın temini için o zaman varidi hâtırları olan yegâne çare ingilterenin, bu mümkün olmazsa Fransanın muavenetini temin etmek idi. Bu maksatla bazı ecnebî rical ile temas ve mülâkatlar da aramışlardı. Hedeşerinin bir Trakya cumhuriyeti teşkili olduğu anlaşılıyordu.

Vilâyatı Şarkîye Müdafaai Hukuku Millîye Cemiyetinin maksadı teşekkülü de, (nizamnamelerinin ikinci maddesi) şark vilâyetlerinde mütemekkin bilcümle unsurların dinî ve siyasî haklarının serbestîi inkışafını temin edecek esbabı meşruaya teşebbüs etmek, mezkûr vilâyetler ahalii islâmiyesinin tarihî ve millî haklarını, indelhace, âlemi medeniyet huzurunda müdafaa eylemek; şark vilâyetlerinde vaki olan mezalim ve cinayatın esbap ve avamili ve fail ve müsebbipleri hakkında bitarafane tahkikat icrasile mücrimlerin müsaraaten tecziyelerini talep etmek; anasır beynindeki suitefehhümün izalesi ile kemafissabık revabıtı hasenenin teyidine gayret etmek, hali harbin vilâyatı şarkîyede tevlit ettiğ i harabî ve sefalete, hükûmet nezdinde teşebbüsatta bulunmak suretile, mümkün mertebe, çaresaz olmaktan ibaret idi.

istanbuldaki merkezi idarelerinden verilmiş olan bu direktif dahilinde, Erzurum şubesi, vilâyatı şarkıîyede Türkün hukukunu muhafaza ile beraber tehcir esnasında yapılan suimuamelâtta milletin kat'iyyen melhaldar bulunmadığı- nı ve Ermeni emvalinin Rus istilâsına kadar muhafaza edildiğini, buna mukabil müslümanların pek gaddarane harekâta maruz kaldığını ve hatta hilâfı emir tehcirden alıkonulan bazı Ermenilerin hamilerine karşı reva gördükleri muamelâtı, müdellel vesaikle âlemi medeniyete arz ve iblâğa ve vilâyatı şarkîyeye karşı dikilen enzarı ihtirası hükümsüz bırakmak için çalışmaya karar veriyor (Erzurum şubesinin beyannamesi).

Vilâyatı Şarkîye Müdafaai Hukuku Millîye Cemiyetinin ilk Erzurum şubesini teşkil eden, zevat, vilâyatı şarkîyede yapılan propagandalar ve bunların hedeşeri, Türklük-Kürtlük-Ermenilik mesailini; ilmî, fennî ve tarihî noktai nazarlardan, tetkik ve tetebbü ettikten sonra, müstakbel mesailerini şu üç noktada tesbit ediyorlar (Erzurum şubesinin matbu raporu):

1) Kat'iyyen muhaceret etmemek. 2) Derhal ilmî, iktisadî, dinî teşkilât yapmak. 3) Tecavüze maruz kalacak vilâyatı şarkîyenin herhangi bir bucağını müdafaada birleşmek.

Vilâyatı Şarkîye Müdafaai Hukuku Millîye Cemiyetinin istanbuldaki merkezi idaresinin medenî ve ilmî vesaitle temini maksat edilebileceği hakkında fazla nikbin olduğu anlaşılıyor. Filhakika bu yolda sarfı mesaiden geri durmuyor. Vilâyatı şarkîyede Müslüman anasırın hukukunu müdafaa için Le Pays namında Fransızca bir gazete neşrediyor. Hadisat gazetesinin imtiyazını deruhde ediyor. Bir taraftan da istanbuldaki Düveli Mütelife mümesillerine ve itilâf Devletleri başvekillerine muhtıra veriyor. Avrupaya bir heyet izdıbına teşebbüs ediyor (Ves.7).

Bu izahattan sühuletle anlaşılacağını zannederim ki, Vilâyatı Şarkîye Müdafaai Hukuku Millîye Cemiyetini vücuda getiren mühim sebep ve endişe, vilâyatı şarkîyenin Ermenistana verilmesi ihtimali oluyor. Bu ihtimalin tahakkuku da, şark vilâyetleri nüfusunda Ermenilerin haizi ekseriyet gösterilmesine ve tarihi hukuk noktai nazarından mukaddem telâkki ettirilmesine çalışanların, ilmî ve tarihî vesaikle cihan efkârı umumîyesini iğfale muvaffakıyetinde ve bir de Müslüman ahalinin Ermenileri katliam eder vahşiler olduğu iftirasının hakikat şeklinde kabulü halinde olabileceği faraziyesi hâkim oluyor. Binaenaleyh cemiyet, ayni esbap ve vesaitle mücehhez olarak hukuku millîye ve tarihîyeyi müdafaaya çalışıyor.

Karadenize sahil olan mıntıkalarda da, bir Rum Pontus hükûmeti vücuda getirileceği korkusu vardı. islâm ahaliyi, Rumların boyunduruğu altında bırakmayı p, hakkı beka ve mevcudiyetlerini muhafaza gayesile, Trabzonda da bazı zevat ayrıca bir cemiyet teşkil eylemişlerdi.

Merkezi istanbulda olan Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyetinin maksat ve hedefi siyasîsi, isminden müsteban olmaktadır. Her halde merkezden ayrılmak gayesini takip ediyor.